Was Vincent van Gogh krankzinnig?

In de turbulente laatste jaren voor zijn zelfmoord is Vincent van Gogh ongekend productief. Er zijn periodes dat hij één schilderij per dag maakt – in bijna alle gevallen meesterwerken. Maar ook snijdt hij zijn oor af en brengt hij een jaar van zijn leven door in een psychiatrische inrichting. Is Van Gogh gek geworden? En komt dat naar voren in zijn werk?

In het kort:

• We weten dat de schilder zich bij vlagen krankzinnig gedroeg tijdens psychoses, hallucinaties en zenuwinzinkingen
• Hedendaagse deskundigen denken niet dat Van Gogh aan één ziekte leed die al deze factoren kan verklaren
• Alcoholisme, slecht eten, stress en de ruzie met Gauguin leidden tot de psychose waarin hij zijn oor afsneed
• We weten dat Van Gogh een briljant schilder was tussen zijn episodes door, maar tijdens aanvallen niet kon schilderen
• Wat voor invloed zijn ziekte had op zijn werk, is al lange tijd onderwerp van discussie. Er zijn veel aanwijzingen, maar weinig bewijzen.
• Vincent van Gogh (1853-1890): tegenwoordig wordt hij alom beschouwd als een van de grootste schilders van de 19e eeuw. Tijdens zijn leven wordt hij een stuk minder bejubeld dan nu.

Pas op zijn 27e besluit Van Gogh te gaan schilderen, na mislukte carrières als kunsthandelaar en predikant. Zijn ‘vroege’ werk staat bekend om de grauwe verbeelding van het Brabantse boerenleven. Het ‘latere’ werk (in feite slechts drie jaar later) van Van Gogh is een uitbundige kleurenuitbarsting, geïnspireerd door impressionistische schilders waarmee hij in Frankrijk in aanraking kwam.

Het Gele Huis
Toch komen al die intense, kleurrijke doeken uit de duisterste periode van het leven van de schilder, die het zijn hele leven lang al moeilijk heeft. Van Gogh vestigt zich in 1888 in de plaats Arles in Zuid-Frankrijk. Hij woont er in ‘het gele huis’, beroemd geworden door het gelijknamige schilderij. Van Gogh is van plan er een ‘kunstenaarskolonie’ te stichten. Dat schrijft hij aan zijn broer Theo, een succesvol kunsthandelaar in Parijs. De correspondentie tussen de twee broers is een belangrijke bron van informatie over het leven van Van Gogh.

In oktober van dat jaar is vriend en collega Paul Gauguin de eerste gast van Van Gogh in het gele huis. Volgens historici die onderzoek deden naar die periode, wordt het bezoek geen succes. De sfeer is gespannen en al snel krijgen de twee knallende ruzie, al is de reden daarvoor niet duidelijk. Sommige onderzoekers leggen de oorzaak van de twist in een gedeelde liefde voor een cafébazin, andere in verschillende opvattingen over de schilderkunst. In een vlaag van waanzin snijdt Van Gogh zijn linkeroor af, of althans een stuk ervan – ook daarover zijn kunsthistorici het niet eens. Van Gogh herstelt, maar buurtbewoners zijn bang voor hem geworden en beginnen een petitie om de schilder weg te krijgen. Die petitie ligt nog altijd in het gemeentearchief van Arles.

Opname in kliniek
Rond april 1889 krijgt Van Gogh opnieuw een zenuwinzinking. Hij laat zich opnemen in een psychiatrische kliniek in Saint-Remy-de-Provence. Dat doet Van Gogh vrijwillig, maar toch voelt het voor hem als een nederlaag. De schilder blijft last houden van aanvallen en hallucinaties, en mag soms een maand niet schilderen. Volgens notities van zijn behandelend arts, dokter Peyron, probeert Van Gogh zich in zijn atelier te vergiftigen door verf en terpentijn te drinken.

Desondanks kent hij in de kliniek een buitengewoon productief jaar, en grijpt hij zijn betere periodes aan om in moordend tempo te schilderen – soms één werk per dag. Acteur, kunstschilder en liefhebber Jeroen Krabbé zegt in de serie Krabbé zoekt Van Gogh (zie onder): “In één jaar maakte hij 150 schilderijen, en onder die 150 zitten bijna 150 meesterwerken. Echt waar. Het is zó ongelooflijk wat hij hier gepresteerd heeft tussen vier verschrikkelijke crises door.”

Beïnvloedde Van Gogh’s geestestoestand zijn werk?
Wat schildert Vincent van Gogh zoal? Zijn broer Theo van Gogh stuurt prenten van collega-kunstenaars op die Vincent bewondert. Zo maakt hij een aantal beroemde herinterpretaties van werken van Rembrandt, Breton, Daumier en Millet. Daarnaast gebruikt hij de tuin van de kliniek als decors. Ook gebruikt hij zijn fantasie: het beroemde schilderij De sterrennacht (1889) is bijvoorbeeld een sterk geïdealiseerde voorstelling van het uitzicht uit zijn raam. De lucht, de sterren en de maan lijken golvend te bewegen op het doek. Wat betekenen al die kronkels?

Als Theo enkele van zijn werken onder ogen krijgt, schrijft hij Vincent terug dat hij zich zorgen maakt over diens “geestestoestand”. Krabbé: “Hij ziet dat er zich iets heeft afgespeeld in het hoofd van zijn broer dat hem dit heeft doen maken. Hij verbindt het dus direct aan zijn geestestoestand. Ik vind dus wel dat we mogen zeggen dat het met elkaar te maken heeft.”

Hoogleraar kunstgeschiedenis en Van Gogh-deskundige Louis van Tilborgh is het hiermee eens. “Laat ik vooropstellen dat Van Gogh een helder, rationeel kunstenaar was die leed aan depressies. Tijdens psychoses schilderde hij niet, maar er is wel een link tussen zijn werk en de angst die hij voelde tussen de episodes door. Zijn band met de natuur werd anders: persoonlijker, en voor het eerst ook angstig. In zijn landschappen drukte hij treurigheid uit. Hij schreef zelf dat het een ‘angstschreeuw’ was, en wat mij betreft kun je dat in meerdere schilderijen zien.”

Hoe de problemen van de schilder zich buiten zijn kunst uiten is grotendeels bekend. Van Gogh – ooit een fanatiek lekenpredikant voor Waalse mijnwerkers – zoekt bij vlagen nog altijd in religie een medicijn voor zijn angstaanvallen. Ook grijpt hij geregeld naar de fles, met name absint is een favoriet. Van Gogh verwijst geregeld naar alcoholisme en hallucinaties, bijvoorbeeld in zijn kopie van De Drinkers van Honoré Daumier (1890). In het origineel verbeeldt Daumier hoe straatarme landarbeiders troost zoeken in alcohol. De groene kleuren en de psychedelische vormen in de versie van Van Gogh zinspelen volgens het Art Institute Chicago (waar het doek te zien is) op de beruchte drank absint.

Waarom verandert paars in lichtblauw bij Van Gogh?
Ondanks de alcohol en de angst die in zijn werken zijn terug te zien, zijn de meeste schilderijen uit de duisterste periode van het leven van Van Gogh helemaal niet zo zwartgallig. Sinds hij in Zuid-Frankrijk woont, schildert hij vooral in lichte kleuren. En toch waren veel werken van Van Gogh ooit niet zo licht als we tegenwoordig denken. Het verstrijken van de tijd eist namelijk zijn tol op de doeken, waardoor sommige van zijn schilderijen er nu anders uitzien dan de schilder ze ooit bedoelde. Volgens wetenschappers gebruikte van Gogh heel andere kleuren dan het lichtblauw en zachtgeel waar hij om bekendstaat.

Uit onderzoek blijkt dat bijvoorbeeld veel rood pigment is opgelost door blootstelling aan licht. De reden hiervoor is dat schilders in de tijd van Van Gogh kant-en-klare verf uit tubes gingen gebruiken, terwijl vroegere schilders als Rembrandt hun verf zelf lieten maken. Vooral de knalrode geraniumlak die van Gogh graag gebruikte, is nu grotendeels opgelost. De slaapkamer (1888) had bijvoorbeeld ooit een nachtelijke, paarse gloed. Door het verloren gaan van rood pigment, zijn die vlakken tegenwoordig lichtblauw. Of zijn schilderijen de precieze bedoeling of gemoedstoestand van Van Gogh nog wel accuraat weergeven, is dus de vraag. Dit geldt overigens ook voor de schilderijen uit zijn ‘duistere’ periode in Nederland: De aardappeleters uit 1885 was juist minder donker en groenig dan het er nu uitziet.

Aan welke ziekte leed Van Gogh nu precies?
In St. Remy krijgt Van Gogh uiteindelijk de diagnose epilepsie. Hij is opgelucht dat eindelijk duidelijk is waar hij mee kampt, schrijft hij aan Theo. In mei 1890 verlaat hij de kliniek en vertrekt hij naar Auvers-sur-Oise in de buurt van Parijs. Het lijkt aanvankelijk beter met hem te gaan, maar op 27 juli 1890 schiet hij zichzelf door de borst met een revolver. Twee dagen later overlijdt Vincent van Gogh. Net als veel belangrijke gebeurtenissen in zijn leven, neem het oor-incident, is ook de dood van Van Gogh in nevelen gehuld. De precieze reden voor zijn zelfmoord – een terugval, eenzaamheid? – is onbekend, en twee Amerikaanse onderzoekers suggereren zelfs dat hij vermoord is. Het schilderij Korenveld met Kraaien (1890), een van de laatste werken die Van Gogh schildert, wordt vanwege de somberheid ervan vaak beschouwd als een soort afscheidsgroet van de schilder. Maar klopt die interpretatie wel? Deskundigen achten de diagnose epilepsie achteraf onwaarschijnlijk: de psychiatrie was eind negentiende eeuw nog lang niet op het niveau van vandaag de dag. Welke ziekte het wel was, valt achteraf niet vast te stellen. Wel zijn er theorieën: borderline wordt vaak genoemd, een persoonlijkheidsstoornis die gepaard gaat met heftig, impulsief gedrag. Andere mogelijkheden: een manische depressie, gezien de extreme stemmingswisselingen van Van Gogh, of schizofrenie vanwege zijn waanvoorstellingen.

Was van Gogh nu gek?
Hedendaagse psychiaters zijn het over twee zaken eens. A: Van Gogh at slecht, en dronk veel te veel alcohol. B: Op 23 december 1888, de dag dat hij zijn oor afsneed, verkeerde hij in een psychose. Alcohol, te weinig slaap, stress en de ruzie met Paul Gauguin vormden een ‘cocktail’ van oorzaken die tot die psychose leidde.

Na die dag had de schilder vaker last van psychoses en leefde hij in angst. Maar een levenslange psychische ziekte is volgens deskundigen als medisch ethicus Arko Oderwald onwaarschijnlijk: “Hij had een moeilijk karakter, maar een ziekte was het niet.” ‘Krankzinnig’ kun je Van Gogh niet noemen. Wel was hij ondanks zijn psychoses een briljant schilder.

Bron: NPO Focus/Sjoerd Huismans